Κόσμημα, Ψυχολογική αξία και Προσωπική Έκφραση

της Ευαγγελίας Μαρκοπούλου *

Τα κοσμήματα αποτελούν μέρος του ανθρώπινου πολιτισμού εδώ και αιώνες. Από τα σχέδια των αρχαίων Αιγυπτίων μέχρι και αυτά της σύγχρονης εποχής, τα κοσμήματα είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας, του πολιτισμού και της κουλτούρας των ανθρώπων. Τί είναι όμως αυτό που τους προσδίδει την ιδιαίτερη τους αξία, η οποία μεταφράζεται διαφορετικά από άνθρωπο σε άνθρωπο; Είναι γνωστό ότι τα άτομα έχουν αναπτύξει μια ιδιαίτερη σχέση με τα υλικά αντικείμενα. Ωστόσο, ο ψυχολογικός μηχανισμός πίσω από αυτή την εκτίμηση δεν είναι ακόμα πλήρως κατανοητός. Η έννοια της αξίας είναι κεντρική τόσο στην οικονομία όσο και στην ψυχολογία. Παρόλα αυτά, υπάρχει μια σημαντική διαφορά: η οικονομία επικεντρώνεται στην αγοραία αξία (δηλαδή, η αξία εξαρτάται από το πώς την αξιολογούν οι άλλοι), ενώ η ψυχολογία εξετάζει την προσωπική για κάθε άνθρωπο αξία.

Μιλώντας για την αξία, ένα αντικείμενο θα μπορούσε να εξεταστεί σε σχέση με το πόσο λειτουργικό είναι (λειτουργική αξία) αλλά και σε σχέση με το κατά πόσο μπορεί να εκφράζει κάποιο συγκεκριμένο νόημα (συμβολική αξία). Τα κοσμήματα δεν είναι (συνήθως) λειτουργικά με την έννοια του να σε κρατούν ζεστό ή καλυμμένο, αλλά εξυπηρετούν έναν σημασιολογικό ρόλο, μεταδίδοντας νοήματα μέσω της χρήσης τους. Επομένως, στην περίπτωση των κοσμημάτων, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι επικρατεί η συμβολική αξία. Ωστόσο θα ήταν άτοπο να τα εξετάσουμε στο επίπεδο ενός απλού αντικειμένου, χωρίς να εντάξουμε στη σκέψη μας μια άλλη σημαντική μεταβλητή: την τέχνη. Ο σχεδιασμός και η κατασκευή ενός κοσμήματος αποτελεί μια δημιουργική διαδικασία και το δημιούργημα μπορεί να αποκτά σημαντική αισθητική και συμβολική αξία προσδίδοντας στην κατασκευή των κοσμημάτων μια καλλιτεχνική διάσταση.

Τα υλικά αντικείμενα τέχνης βέβαια διαφέρουν ουσιαστικά από άλλες μορφές τέχνης, όπως οι παραστατικές τέχνες (μουσική, χορός, θέατρο) ή η λογοτεχνία. Συμβολικά υλικά αντικείμενα, όπως τα κοσμήματα, μοιράζονται ένα κοινό χαρακτηριστικό: συνδυάζουν την έκφραση ενός συναισθήματος ή μιας ιδέας με την υλοποίησή της μέσα από το ίδιο το αντικείμενο. Αυτός ο συνδυασμός εξηγεί γιατί οι άνθρωποι εκτιμούν περισσότερο τα χειροποίητα αντικείμενα και τα πρωτότυπα σε σχέση με τα αντίγραφα. Όταν ένα αντικείμενο ξεχωρίζει για τη συμβολική του αξία και όταν ο δημιουργός του (καλλιτέχνης ή τεχνίτης) θεωρείται ότι είχε απόλυτο έλεγχο πάνω στη διαδικασία δημιουργίας, αποτυπώνοντας άμεσα και προσωπικά την έκφρασή του στο αντικείμενο, τότε το αντικείμενο αποκτά μεγάλη αξία, γιατί θεωρείται ότι ενσωματώνει τη μοναδική και προσωπική έκφραση του δημιουργού του.

Τα κοσμήματα βέβαια δεν περιορίζονται μόνο σε εκθέματα μουσείων ή ολιγομελείς εκθέσεις τέχνης. Αντίθετα, είναι ενσωματωμένα στην καθημερινότητα των ανθρώπων, έχοντας για τον καθένα μια μοναδική αξία και συμβολισμό. Για πολλούς, αποτελούν μέσο έκφρασης της προσωπικής τους ταυτότητας. Μπορούν να εκφράζουν δηλαδή την προσωπικότητα, το γούστο και τις αξίες του ατόμου που τα επιλέγει, αντικατοπτρίζοντας τον εσωτερικό του κόσμο. Η χρήση κοσμημάτων μπορεί ακόμη να ενισχύσει την επίγνωση του σώματος και της παρουσίας του ατόμου που τα φορά. Υπάρχει μεγάλη χαρά στο να φορά κανείς κοσμήματα που τον κάνουν να ξεχωρίζει ως μοναδικό και να νιώθει αυτοπεποίθηση - αν και κοσμήματα που ξεχωρίζουν έντονα ενδέχεται να προκαλέσουν συναισθήματα αμηχανίας ή άγχους. Ωστόσο, αυτή η εμπειρία συνοδεύεται και από μια διαδικασία μάθησης: το άτομο καλείται να διαχειριστεί το πώς γίνεται αντιληπτό από τους άλλους,  καθώς και το πώς το ίδιο προσδιορίζει την ταυτότητά του.

Τα κοσμήματα μπορούν να συνδυάζουν σημαντικές ιδέες με πολύτιμα υλικά και συχνά υποδηλώνουν σχέσεις με αγαπημένα πρόσωπα έχοντας σημαντικό συναισθηματικό βάρος: από δαχτυλίδια αρραβώνων έως οικογενειακά κειμήλια, τα αντικείμενα αυτά συχνά γίνονται σύμβολα αγάπης, δέσμευσης και μνήμης. Ακόμη, σε ορισμένες περιπτώσεις, τα κοσμήματα χρησιμεύουν ως πηγή συναισθηματικής ασφάλειας ή φυλαχτό. Ένα απλό μενταγιόν ή βραχιόλι μπορεί να θυμίζει στον κάτοχό του μια αγαπημένη στιγμή ή ένα πρόσωπο συνοδευόμενο από θετικά συναισθήματα. Επιπλέον, τα κοσμήματα έχουν συχνά βαθιές πολιτιστικές ρίζες, προσδίδοντας νόημα που υπερβαίνει την υλική τους αξία.

Τα κοσμήματα, λοιπόν, ενδέχεται να έχουν πολλαπλούς συμβολισμούς και νοηματοδοτήσεις για κάθε άνθρωπο, αποτελώντας παράλληλα μια δημιουργία με -πέρα από ψυχολογική- αισθητική αξία, που ενισχύει την προσωπική έκφραση.

* Ευαγγελία Μαρκοπούλου Ψυχολόγος, Β.A., M.Sc., PhD(c)

Πηγές:
Kreuzbauer, R., King, D., & Basu, S. (2015). The mind in the object—Psychological valuation of materialized human expression. Journal of Experimental Psychology: General, 144(4), 764.
Hindle, S., Colley, R., & Boultwood, A. (2016). On performing art jewellery: identity play as leisure activity. Annals of Leisure Research, 19(3), 294-313.