«Τέχνη σε χρυσό. Το κόσμημα στους ελληνιστικούς χρόνους»
της Κατερίνας Σπανούδη
H έκθεση «Τέχνη σε χρυσό. Το κόσμημα στους ελληνιστικούς χρόνους», που διεξάγεται στο Μουσείο Μπενάκη, ήδη από το Νοέμβριο του προηγούμενου έτους, είναι μία έκθεση – ύμνος στα χρυσά κοσμήματα της ελληνιστικής περιόδου, και έχει αδιαμφισβήτητα να μας πει πολλά.
Συμπεριλαμβάνει έργα από 30 μουσεία και Εφορείες Αρχαιοτήτων της Ελλάδας και από πέντε μουσεία του εξωτερικού, όλα χρονολογημένα ανάμεσα στα 323 με 330 π.Χ. Επίσης, στο κέντρο της αίθουσας δεσπόζει ένα μεγάλο μέρος του θησαυρού Θεσσαλίας – Καρπενησίου, ο οποίος αποκτήθηκε το 1930 και εμπεριέχει κοσμήματα εξαιρετικής τέχνης, μοναδικά στον ελλαδικό χώρο. Ο ίδιος, αποτελεί ένα αίνιγμα για τους αρχαιολόγους σχετικά με τον τόπο ανεύρεσής του, όπως μας πληροφόρησε η Ειρήνη Παπαγεωργίου, αρχαιολόγος και επιμελήτρια του τμήματος Προϊστορικών, Αρχαίων Ελληνικών και Ρωμαϊκών Συλλογών του Μουσείου Μπενάκη, η οποία επιμελήθηκε και τη συγκεκριμένη έκθεση.
Σύμφωνα με την κα Παπαγεωργίου η έκθεση έχει διττή σημασία. Από τη μία είναι αποτέλεσμα της μελέτης των τεχνικών κατασκευής αυτών των κοσμημάτων – οι οποίες όπως σημείωσε η ίδια δεν έχουν αλλάξει σημαντικά-, κι από την άλλη παρουσιάζει τα μηνύματα που μετέφεραν τα ίδια τα κοσμήματα και τη σημασία που είχαν για τον προϊστορικό άνθρωπο. «Δεν ήθελα να κάνω μία έκθεση για να έρθει ο κόσμος να δει απλώς ωραία κοσμήματα. (Ήθελα) να προσεγγίσω τον άνθρωπο ως φορέα του κοσμήματος και να προσεγγίσω και τον τεχνίτη που το κατασκεύασε.»
Έτσι, για πρώτη φορά δίνεται σε εκθεσιακό πλαίσιο έμφαση στις τεχνικές κατασκευής και στην τεχνολογία των αντικειμένων, σε συνδυασμό μάλιστα με τη χρήση πλούσιου εποπτικού υλικού. Χρησιμοποιείται βίντεο animation για τις 5 βασικές τεχνικές της ελληνιστικής κοσμηματοτεχνίας, αλλά και ένα 20λεπτο βίντεο που δείχνει τη διαδικασία ανακατασκευής αυτών των κοσμημάτων από ένα σύγχρονο δημιουργό και μελετητή των τεχνικών της αρχαίας ελληνικής κοσμηματοτεχνίας, τον Άκη Γκούμα. Ο ίδιος, σε συνεργασία με την κα Παπαγεωργίου κι έπειτα από 4 χρόνια μελέτης και έρευνας, καινοτομεί με ένα προτζεκτ που δεν έχει προηγούμενο και το αποτέλεσμά του συνοψίζεται σε ένα βίντεο μόλις 20 λεπτών. «Είναι πάρα πολύ σημαντικό, δεν έχει ξαναγίνει, γιατί πολλοί προσπάθησαν να ανακατασκευάσουν κοσμήματα της αρχαιότητας, αλλά με σύγχρονα εργαλεία. Ο κύριος Γκούμας αυτό που έχει κάνει είναι να παρατηρεί τα ίχνη των εργαλείων πάνω στο κόσμημα, και με βάση τα ίχνη αυτά να κατασκευάζει εκ νέου, άλλα εργαλεία τα οποία προσπαθεί να τα πλησιάσει σε αυτά που θα είχε χρησιμοποιήσει ο αρχαίος χρυσοχόος.» Όπως υπογράμμισε η κα Παπαγεωργίου.
Εναρκτήριο λάκτισμα για την σύλληψη και την υλοποίηση αυτής της έκθεσης ήταν, σύμφωνα με την κα Παπαγεωργίου, η μεγάλη πρόκληση που φέρει το αρχαίο κόσμημα ως αντικείμενο μελέτης. Μέχρι και η διαδικασία χρονολόγησής του είναι αινιγματική και κάποιες φορές αναπάντητη. Αυτό, σε συνδυασμό με το ανθρωποκεντρικό ενδιαφέρον της επιμελήτριας αλλά και την ανέκαθεν δική της ανάγκη να κατανοεί τεχνικά ένα αντικείμενο, αποτέλεσε την αιτία της δημιουργίας μίας από τις πιο λαμπερές εκθέσεις, με κοσμήματα που αποδεικνύουν ότι η ελληνιστική εποχή αποτέλεσε το απόγειο της τέχνης της κοσμηματοτεχνίας.
Τοποθετώντας το σήμερα στο προσκήνιο, ρωτήσαμε την κα Παπαγεωργίου ποια ήταν η σχέση των ανθρώπων με το κόσμημα κατά την περίοδο που μελετά, και ποια θεωρεί πως είναι η σχέση των σύγχρονων ανθρώπων με αυτό. Μας απάντησε πως η εκτίμησή της είναι ότι η σημαντική διαφορά του τότε με το τώρα είναι πως πλέον το κόσμημα δεν έχει τόσο ισχυρό συμβολικό χαρακτήρα, και είναι ίσως περισσότερο μία οικονομική και συναισθηματική επένδυση, χωρίς ωστόσο να έχει απωλέσει το χαρακτήρα του ως ένδειξη κύρους και δύναμης. Επίσης, είναι πολύ σημαντικό το ότι τα κοσμήματα ήταν και είναι διάσημα μίας ταυτότητας, και φορείς πολιτισμού άρρηκτα συνδεδεμένοι με τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στις οποίες δημιουργήθηκαν.
Παρότι η κα Παπαγεωργίου μας τόνισε πως το μόνο που μπορούμε να κάνουμε σήμερα είναι υποθέσεις, η συμβολικότητα των αρχαίων κοσμημάτων και η απεικόνισή τους σε αγγεία και ειδώλια σίγουρα μπορούν να δώσουν περισσότερες πληροφορίες σε έναν προϊστορικό αρχαιολόγο απ’ ότι θα μπορούσε ένα σύγχρονο κόσμημα της σημερινής αποικιοκοσμοποιημένης κοινωνίας, σε έναν «αρχαιολόγο του μέλλοντος».
Ωστόσο, η αξία των κοσμημάτων, των οποίων η πορεία καταγράφεται εδώ και πάνω από 6.000 χρόνια παραμένει διαχρονική. «Δεν ξέρουμε αν ο άνθρωπος πρώτα ντύθηκε ή πρώτα στολίστηκε (αν και νομίζω ότι η κοινή λογική επιβάλλει το πρώτο)», σημειώνει η κα Παπαγεωργίου για να μας εξηγήσει πόσο βαθιά στο χρόνο τοποθετούνται οι ρίζες των κοσμημάτων. Μέσα στις αλλαγές των πολιτισμών και των εποχών, και μέσα στις στροφές της Ιστορίας, το κόσμημα παραμένει το αντικείμενο που ακουμπώντας κατάσαρκα στο ανθρώπινο σώμα, εκπληρώνει έναν σκοπό πανανθρώπινο και διαχρονικό.
Τέλος, στην ερώτηση για το αν τελικά μπορεί η ελληνιστική περίοδος να εμπνεύσει σύγχρονους δημιουργούς, η ίδια η έκθεση μας αποδεικνύει πως φυσικά και μπορεί, καθώς στην ξεχωριστή ενότητα της σύγχρονης δημιουργίας, παρουσιάζονται νέες συνθέσεις εμπνευσμένες από εκείνη την περίοδο. Οκτώ καλλιτέχνες και δημιουργοί από την Ελλάδα και το εξωτερικό, οι Peter Bauhuis, Άκης Γκούμας, Patrick Davison, Pura Ferreiro, Αναστασία Κανδαράκη, Lucia Massei, Δημήτρης Νικολαΐδης και Δέσποινα Πανταζοπούλου, χρησιμοποιώντας ως εφαλτήριο τις φόρμες και τις τεχνικές των ελληνιστικών κοσμημάτων, δημιούργησαν καινούργια κομμάτια, τα οποία εκτίθενται σε δύο ξεχωριστές προθήκες της έκθεσης.
Η Έκθεση «Τέχνη σε χρυσό. Το κόσμημα στους ελληνιστικούς χρόνους.» είναι μία καινοτόμα και πολύ σημαντική πρωτοβουλία του Μουσείου Μπενάκη, με τεράστια απήχηση στο κοινό, και αξίζει να σημειωθεί πως χωρίς την πολύτιμη συμβολή του Υπουργείου Πολιτισμού, δε θα είχε καταστεί εφικτή.
Φέροντας τεράστιο ενδιαφέρον για τους απλούς επισκέπτες, αποτελεί κάτι πολύ παραπάνω από μία απλή έκθεση κοσμημάτων για τους επαγγελματίες του κλάδου. Είναι μέρος επιμόρφωσης, έμπνευσης αλλά και διεύρυνσης των οριζόντων τους, μέσα από μία επιστροφή στις αρχαίες ρίζες της κοσμηματοποιΐας.
